Park narodowy – z czym się wiąże jego utworzenie? Wokół dyskusji o powołaniu Kaszubskiego Parku Narodowego

Tekst został opublikowany dzięki współpracy z redakcją Demagoga.

Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 2004 roku park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi. Ma on powierzchnię nie mniejszą niż 1 tys. ha. Jego przyroda i walory krajobrazowe podlegają ochronie (art. 8 ust. 1). To główny cel powstania parku narodowego: zagwarantowanie niemnaruszalności jego zasobów przyrodniczych i w razie konieczności odtworzenie zniekształconych siedlisk, np. roślin i zwierząt (art. 8 ust. 2).

Aby utworzyć park narodowy, niezbędne jest odpowiednie rozporządzenie Rady Ministrów (art. 10 ust.1). Wcześniej konieczne jest uzgodnienie takich planów z jednostkami samorządu terytorialnego, na którego obszarze planowane jest utworzenie parku. Swoje opinie mogą także zgłaszać organizacje pozarządowe. Muszą to zrobić do 30 dni od przedstawienia im planowanych zmian. Po tym terminie uznaje się, że nie mają uwag (art. 10. ust. 2). 

Park narodowy – kto ma wpływ na jego kształt?

Na to, czy powstanie park, czy też nie, mają więc wpływ różne podmioty, a w szczególności samorządy. W 2023 roku Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek zwracał uwagę, że uzależnia się od pozytywnej opinii władz samorządowych określenie zasięgu granic parków, a jednocześnie nie oferuje się im prostej i pewnej drogi rekompensaty za odebranie lub ograniczenie możliwości inwestycyjnych, które skutkują mniejszymi wpływami do budżetu. 
Stąd też samorządy mogą nie być przychylne planom tworzenia parków narodowych. Ostatni taki park w Polsce powstał ponad 20 lat temu. Chodzi o Park Narodowy „Ujście Warty” utworzony w 2001 roku.

Na to, w jaki sposób będzie chroniona przyroda w parkach krajobrazowych, mają wpływ także obywatele. Dla parku narodowego ustanawia się plan ochrony (art. 18 ust. 1), który podlega konsultacjom społecznym (1, 2, 3). Zawiera on m.in. wskazanie miejsc na terenie parku, w których może być prowadzona działalność wytwórcza, handlowa i rolnicza, wyznacza także obszary parku udostępniane dla celów naukowych czy turystycznych (art. 20 ust. 3).

Nowy park narodowy a wywłaszczenia

Jeśli na terenie przyszłego parku narodowego znajdują się nieruchomości nienależące do Skarbu Państwa, to ich właściciele mogą udzielić zgody na utworzenie obszaru chronionego i przejęcie ich własności przez Skarb Państwa. Jeśli tej zgody nie ma, dochodzi do wywłaszczenia zgodnie z ustawą o gospodarce nieruchomościami z 1997 roku (art. 7 ust. 2). 

Według art. 112 wspomnianej ustawy wywłaszczenia nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa można dokonać, jeśli jest ona położona na obszarze przeznaczonym w miejscowym planie na cele publiczne. Takim celem jest także park narodowy (art. 7 ust. 1).

Zanim zostanie wszczęte postępowanie wywłaszczeniowe, należy przeprowadzić rokowania o nabycie nieruchomości w drodze umowy. W ich trakcie może być zaproponowana nieruchomość zamienna (art. 114 ust. 1).

Decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości powinna zawierać m.in. ustalenie wysokości odszkodowania dla jej właściciela, a także zobowiązanie do zapewnienia lokali zamiennych oraz sposobu ich zapewnienia najemcom wywłaszczonych lokali (art. 119). Reasumując, właściciel nieruchomości na terenie tworzonego parku narodowego albo dostanie nieruchomość zastępczą, albo odszkodowanie. 

Czego nie wolno na terenie parku narodowego?

Lista czynności zabronionych w parkach narodowych jest długa i w ustawie o ochronie przyrody liczy 27 punktów (art. 15 ust. 1). Ludzie mogą park narodowy odwiedzać, ale przy tym muszą poruszać się wytyczonymi przez dyrektora parku szlakami pieszymi czy rowerowymi. Nie można zbierać roślin czy grzybów, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku.

Na terenie parku nie można budować i rozbudowywać obiektów, chyba że służą one celom samego parku. Ruch pojazdów dozwolony jest tylko na drogach publicznych bądź znajdujących się na nieruchomościach będących w trwałym zarządzie parku narodowego i które wskazał dyrektor parku.
Od zasad określonych w art. 15 ust. 1 są wyjątki, określone w ustępie drugim. Dotyczą one przede wszystkim prowadzenia akcji ratowniczych czy też wykonywania zadań z zakresu obronności kraju.

Argument za: Park krajobrazowy to za mało dla Kaszub?

Co ważne w kontekście utworzenia Kaszubskiego Parku Narodowego, park narodowy chroni wyznaczony teren w większym zakresie niż park krajobrazowy. Kaszubski Park Krajobrazowy istnieje od 40 lat i zajmuje obszar ponad 33 ha. Jednak zasady panujące na tym terenie nie są tak restrykcyjne jak w parku narodowym. W parku krajobrazowym mogą, ale nie muszą być wprowadzone określone zakazy. Jest ich łącznie 14 i dotyczą np. zabijania zwierząt i organizowania rajdów motorowych i samochodowych (art. 17).

Na terenie parku krajobrazowego można pracować i mieszkać, rozbudowywać budynki i je wznosić. Można wprowadzić zakaz chroniący brzegi rzek i jezior tak, aby zabudowa nie znajdowała się zbyt blisko nich. Zwolennicy powstania Kaszubskiego Parku Narodowego podkreślają, że do ochrony rejonu Lasów Mirachowskich status parku krajobrazowego jest niewystarczający.

Argument za: Mamy za mało parków narodowych

Unijna strategia bioróżnorodności zakłada, że do 2030 roku 30 proc. lądów i 30 proc. mórz Unii Europejskiej ma znajdować się pod ochroną w ramach „sprawiedliwie i efektywnie zarządzanych sieci powiązanych ze sobą obszarów chronionych” (s.15). Zgodnie z tą strategią pod ścisłą ochroną do 2030 roku ma się znaleźć 10 proc. lądów i tyle samo mórz. Obecnie w UE tylko 3 proc. lądów i mniej niż 1 proc. obszarów morskich jest ściśle chronionych (s.11).

Parki narodowe w Polsce stanowią tylko 1 proc. powierzchni kraju. Dlatego też pojawiają się głosy, że jest to zdecydowanie za mało, również w kontekście wspomnianej strategii unijnej. Jak pisze biolog prof. Jerzy Szwagrzyk w raporcie Fundacji Dziedzictwa Przyrodniczego (s. 7): „Odkąd my po roku 2001 przestaliśmy powoływać nowe parki narodowe, Niemcy utworzyli ich u siebie pięć. Polska, która w chwili odrodzenia swojej państwowości w 1918 roku pod względem zaangażowania w ochronę przyrody znajdowała się w czołówce krajów europejskich, znajduje się obecnie na dalekim 29. miejscu pod względem udziału parków narodowych w powierzchni kraju”. 

Argument za: Koncepcja żywa od lat

W raporcie Fundacji Dziedzictwa Przyrodniczego wskazano, że o utworzeniu Kaszubskiego Parku Narodowego mówiło się już w okresie międzywojennym. Podkreślone wówczas walory przyrodnicze tych terenów później oceniono jako zdegradowane (s. 108). Jednak zwolennicy powstania parku wciąż wskazują na potrzebę ochrony Lasów Mirachowskich. 

Fakty o zarobkach i finansowaniu: Państwa nie stać na parki narodowe?

W maju tego roku Najwyższa Izba Kontroli opublikowała raport, z którego wynika, że większość parków narodowych otrzymała z budżetu państwa środki, które nie wystarczały nawet na pokrycie wynagrodzeń pracowników. Dotyczy to 9 z 14 kontrolowanych parków. Z tego też powodu parki nie zrealizowały wszystkich zaplanowanych działań związanych z ochroną przyrody. Jak wskazuje NIK, połowa parków nie dysponowała planami ochrony, mimo że były zobowiązane do ustanowienia ich do 15 listopada 2018 roku.

Tatrzański Park Narodowy może poszczycić się najwyższymi przychodami własnymi, które pokryły w 2022 roku większość budżetu parku, bo aż 74 proc. – wskazuje NIK. 

Parki narodowe mają oczywiście swoje przychody, ale w przypadku niektórych są one większe, w przypadku innych mniejsze lub nawet bardzo małe. Na czym zarabia park narodowy? Może na przykład pobierać opłaty za wstęp na swój teren lub określony jego obszar, w tym określone atrakcje, a także za udostępnianie parku lub niektórych jego obszarów w celach naukowych, edukacyjnych czy turystycznych (art. 12 ust. 3). 

Który park narodowy zarabia najwięcej?

Pionierem w zarobkach jest Tatrzański Park Narodowy, który w 2022 roku odnotował wpływy z prowadzonej działalności na poziomie 40 mln zł. Na drugim miejscu uplasował się Park Narodowy Gór Stołowych z wynikiem 14,5 mln zł, a na trzecim Karkonoski Park Narodowy, który zarobił niecałe 11,5 mln zł. Jak więc widzimy, nawet w pierwszej trójce różnice między liderem a resztą są bardzo duże. Najmniej w 2022 roku zarobiły parki, które nie dobiły nawet do 1 mln: Gorczański Park Narodowy (799 tys. zł) i Park Narodowy „Bory Tucholskie” (677 tys. zł).

W 2023 roku było podobnie. Najwięcej zarobił Tatrzański Park Narodowy, bo jeszcze więcej niż rok wcześniej – blisko 47 mln zł. Zaraz po nim uplasował się Karkonoski Park Narodowy z wynikiem ponad 13 mln zł, a trzeci był Park Narodowy Gór Stołowych, który zarobił nieco ponad 12 mln zł. Najmniej w 2023 roku zarobił Park Narodowy „Bory Tucholskie”, bo 779 tys. zł. Nieco więcej udało się Gorczańskiemu Parkowi Narodowemu: 919 tys. zł.

Jednocześnie koszty ponoszone przez parki narodowe nie są małe i bez dotacji z budżetu państwa nie dałoby się ich w pełni pokryć. Sam Tatrzański Park Narodowy, który zarobił wiele, jednocześnie w 2022 roku koszty ogólne zamknął w kwocie ponad 44 mln zł. Prawie więc na siebie zarobił, ale to wyjątek. Koszty Gorczańskiego Parku Narodowego wyniosły ponad 9 mln zł, podczas gdy park nie zarobił nawet 1 mln. 

Argument za: Zyski dla samorządów

W lipcu tego roku Ministerstwo Finansów przedstawiło propozycję zmian w finansowaniu jednostek samorządu terytorialnego. Przewidziano w niej wsparcie finansowe dla samorządów, na których terenie znajdują się (lub będą tworzone) obszary o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronione, w tym parki narodowe. Stawka bazowa to 310 zł za jeden hektar obszaru chronionego. W ten sposób resort finansów chce poradzić sobie z „barierami” w tworzeniu i poszerzaniu obszarów chronionych. Zmiany te jednak nie weszły w życie i są na etapie opiniowania.