123. urodziny Augustyna Necla – „kaszubskiego Sienkiewicza” i rybaka

Klub Seniora w Domu Rybaka we Władysławowie wypełnił się po brzegi mieszkańcami oraz miłośnikami kaszubskiej kultury i literatury. Była to okazja, by nie tylko poznać bliżej sylwetkę autora nazywanego nie bez powodu „kaszubskim Sienkiewiczem”, ale także wysłuchać fragmentów jego utworów i porozmawiać o jego wpływie na budowanie tożsamości kulturowej regionu. Szczególną uwagę poświęcono książce „Haftowana Bandera”, której nowe wydanie zostało zaprezentowane podczas wydarzenia. Publikacja ukazała się dzięki wsparciu finansowemu Gminy Władysławowo.

Twórczość Augustyna Necla to nie tylko opowieści o ludziach morza, ale także niezwykły zapis naszej historii i tożsamości. Jako samorząd mamy obowiązek pielęgnować pamięć o takich postaciach i wspierać inicjatywy, które przypominają o bogactwie naszej kultury.

Roman Kużel / burmistrz Władysławowa

Wydarzenie poprowadził Mirosław Kuklik, dyrektor Muzeum Północnokaszubskiego, który przybliżył zgromadzonym nie tylko literacki dorobek Necla, ale także kontekst historyczny i społeczny, w którym powstawały jego powieści. 

Niezwykłym dopełnieniem wieczoru była oprawa muzyczna w wykonaniu zespołu „Kaszubianki”, który zaprezentował utwory inspirowane kulturą kaszubską. W spotkaniu wzięli udział także członkowie rodziny pisarza, Franciszek Necel oraz Bogumiła Ceynowa-Kasprzyk, dyrektor Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej we Władysławowie. Organizatorami wydarzenia byli: Stowarzyszenie Szotland, rodzina pisarza oraz Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna we Władysławowie.

Atmosfera była pełna ciepła, wzruszeń i lokalnej dumy – nie zabrakło rozmów, wspomnień oraz refleksji nad wartością dziedzictwa kulturowego, które pozostawił po sobie Augustyn Necel. Wydarzenia takie jak to przypominają, jak ważne jest pielęgnowanie lokalnej tożsamości i przekazywanie jej kolejnym pokoleniom. Twórczość Augustyna Necla pozostaje żywa – nie tylko na kartach książek, ale przede wszystkim w pamięci społeczności, która nie zapomina o swoich korzeniach.

Augustyn Necel – rybak, pisarz, gawędziarz

Rybak i pisarz kaszubski – urodził się 22.07.1902 r. w Chłapowie w powiecie puckim, a zmarł 29.10.1976 r. we Władysławowie. Pochodził z rodziny rybackiej – jego ojciec, dziadek i pradziadek byli rybakami. Ukończył 4-klasową szkołę elementarną z niemieckim językiem nauczania (były to lata zaboru pruskiego). Języka polskiego, podobnie jak wiele osób w czasach zaboru pruskiego, nauczył się w domu, a dużą rolę odegrała w tym babcia. Swoje wykształcenie uzupełnił, uczęszczając do wieczorowej szkoły dokształcającej. Rozległą wiedzę zdobył głównie poprzez samokształcenie – wiele czytał, szczególnie interesowały go powieści historyczne, a zwłaszcza Henryka Sienkiewicza. Obdarzony talentem gawędziarskim, wsłuchiwał się w opowieści rybaków, a zwłaszcza Franciszka Gojki – byłego marynarza, oraz rodzinne historie, które wykorzystał później w swojej twórczości pisarskiej, tworząc specyficzny gatunek pisarstwa łączący cechy ludowej opowieści, rodzinnej sagi i kroniki rybackiej.

Od ojcowskiej maszoperii do „Profesora” 

Podobnie, jak wielu synów rybaków, mając 14 lat rozpoczął pracę w tym zawodzie w ojcowskiej maszoperii. W 1923 r. został powołany do odbycia zasadniczej służby wojskowej w wojsku polskim. Po powrocie, z uwagi na niekorzystną koniunkturę w rybołówstwie, w grudniu 1924 r. zamustrował się na niemiecki statek „Maria Siedler”, płynący z drewnem do Amsterdamu. W 1927 r. pływał na polskim holowniku „Sambor”, a następnie na niemieckich statkach „Martha Schröder”, „Bohnenkampf” i „Uland”. Odwiedził wówczas różne porty świata – na ostatnim statku dotarł do Indii, Indonezji i Australii. 

W 1928 r. wymusztrował się ze statku i rozpoczął pracę w Morskim Instytucie Rybackim w Helu – początkowo zajmował się obsługą łodzi i kontaktami z miejscowymi rybakami. W 1932 r. Morskie Laboratorium Rybackie przekształcono w Stację Morską. Jego znajomość ryb i morza dostrzegli kierownicy Stacji – stąd też jako laborant uczestniczył w połowach badawczych i znakowaniu ryb, prowadzonych przez prof. Kazimierza Demela, a następnie doc. Mieczysława Boguckiego. Był także jednym z prowadzących kursy z zakresu biologii morza. Wspólnie z Boguckim był autorem pracy dotyczącej rozrodu wybranych gatunków fauny Morza Bałtyckiego. Praca w Stacji Morskiej i artykuły jego autorstwa spowodowały, iż w środowisku rybackim miał przezwisko „Profesor”, a także „Chrysty Globus” – to drugie z powodu łysej głowy.

Rodzina, wojna, konspiracja

W 1929 r. ożenił się z Agnieszką z d. Kaleta, pochodzącą z Mieroszyna. Po ślubie zamieszkali w nowo wybudowanym domu na tzw. kolonii rybackiej w Helu. Wkrótce rodzina się powiększyła – w sumie Neclowie mieli siedmioro dzieci – o trzy córki i czterech synów. Aby zapewnić byt rodzinie, w 1934 r. Augustyn kupił kuter – z powodu pracy w Stacji Morskiej na połowy wypływał na nim głównie brat Bernard z pomocnikami z rodzinnego Chłapowa.

Po wybuchu II wojny światowej A. Necel uczestniczył w kampanii wrześniowej, którą zakończył na Polesiu. Po powrocie ukrywał się przez pewien czas w Odargowie i Władysławowie, a następnie zamieszkał z rodziną na wybudowaniach Chłapowa. Działał w konspiracji pomorskiej, za co otrzymał po wojnie medal Wyzwolenia i Wolności. Od 1941 do 1945 r. pływał na kutrze. We wrześniu 1945 r. wydobył i wyremontował swój kuter zatopiony przez Niemców i rozpoczął połowy. Koniunktura w rybołówstwie w latach po II wojnie światowej spowodowała, iż w 1948 r. kupił działki budowlane we Władysławowie dla wszystkich dzieci, a w 1951 r. przeprowadził się rodziną do nowo wybudowanego domu w tej miejscowości, gdzie był też radnym miejskim. 

Necel działał również społecznie – był m.in. współzałożycielem i prezesem Związku Rybaków Morskich na Półwysep Helski. Jednym z zadań Związku było szkolenie i dokształcanie zawodowe rybaków, których przygotowanie zawodowe często nie nadążało za zmianami, zwłaszcza w zakresie obsługi nowych kutrów. Był także członkiem Rady Nadzorczej założonego w 1946 r. w Banku Rybackiego w Gdyni. Z jego inicjatywy powstała Rybacka Spółdzielnia Zdrowia. Działał też w ZBoWiD.

Działalność twórcza

Początki działalności twórczej A. Necla sięgają 1931 r., kiedy to w czasopiśmie „Ryba” (od 1933 r. czasopismo było organem Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni) opublikował artykuł publicystyczny „O trudnościach naszego rybołówstwa”, w którym podkreślał, iż głównym problemem rybaków był brak dużego portu rybackiego. Kolejny artykuł w tymże czasopiśmie nosił tytuł „Rybołówstwo na naszym zachodnim wybrzeżu przed wojną i obecnie”. 

Pisarstwem zajął się w wieku dojrzałym – zapoczątkowały go dwa opowiadania zamieszczone w 1949 r. w „Kalendarzu Rybackim”: „Zaczarowany niewód” i „Przygoda kutra „Hel-2”. To, iż stał się znanym pisarzem kaszubskim, było wynikiem szczęśliwego zbiegu okoliczności. Został odkryty przez nauczyciela i pisarza ze Starzyna Jana Piepkę, do którego trafił rękopis jego pierwszej książki „Kutry o czerwonych żaglach”. Piepka, mający kontakty w środowisku literackim Pomorza, zainteresował nią pisarza Franciszka Fenikowskiego, literata i działacza Lecha Bądkowskiego i dziennikarkę Izabellę Trojanowską. Oni to dostrzegli wartość przedstawionej im powieści, pomogli w opracowaniu literackim (F. Fenikowski) oraz w jej wydaniu. W rezultacie książka ukazała się w 1955 r. w nakładzie 20 tys. egzemplarzy. Sukces i uznanie zarówno ze strony pisarzy, jak i czytelników zachęciły A. Necla do intensywnej pracy literackiej. Dwa lata później ukazała się „Saga o szwedzkiej checzy", w 1958 r. „Maszopi”, następnie „Okrętnicy spod nordowej gwiazdy” – nowa wersja zaginionej w czasie wojny pierwszej powieści „Stary bosman”.

Kaszubski „Potop”

W 1953 r. przekazał swój kuter „Hel 118” synom, a sam poświęcił się pisaniu. Od 1959 r. był członkiem Związku Literatów Polskich. Augustyn Necel jest autorem 15 książek – powieści, zbiorów opowiadań, humorystycznych opowieści – dotyczą one przede wszystkim pracy rybaków kaszubskich zarówno dawniej, jak w czasach współczesnych autorowi, dziejów poszczególnych rodzin i małej ojczyzny. Stworzył cykle powieściowe – jeden z nich dotyczył walk ze Szwedami w XVII w. Z racji położenia geograficznego, północne Kaszuby znajdowały się na pierwszej linii walk. W 1626 r. Szwedzi zajęli na kilka miesięcy Puck i osadzili w nim swoją załogę, która grabiła okolice. Opowieści o ich złodziejskiej i niszczycielskiej działalności, oporze i walkach podjazdowych Kaszubów z najeźdźcami stanowiły jeden z popularnych wątków ustnej twórczości ludowej aż do połowy XX w., stały się też kanwami powieści Necla „Krwawy sztorm” (1960) i „Złote klucze” (1962). Utwory te recenzenci nazwali kaszubskim „Potopem”. Głównym źródłem inspiracji A. Necla było środowisko rybaków kaszubskich, które znał z autopsji, a także wydarzenia historyczne, o których wiedzę czerpał z opracowań naukowych. Opisywał zarówno swoje przeżycia, jak też te, które znał z opowiadań rybaków i historii rodzinnych. Pragnął utrwalić obraz świata (zwyczaje, praca, wiedza rybaków), który odchodził. Jego twórczość ma cechy opowieści ludowej, w której pełno cudownych wydarzeń, jak też powieści przygodowej. Charakteryzuje ją uproszczony sposób prezentacji świata i czarno-białe postacie oraz jednoznaczny podział na „swoich” i „obcych”. 

Augustyn Necel pisał w polskim języku literackim – redaktorami niektórych jego powieści byli wspomniani już F. Fenikowski i L. Bądkowski. Język kaszubski i stylizowana staropolszczyzna pojawiają się w dialogach. Dużym sukcesem okazał zbiór szkiców „Nie rzucim ziemi” (1969), poświęcony walce o polskość, wiarę i ojczyznę Kaszubów a zwłaszcza duchowieństwa katolickiego od czasów Bismarcka do II wojny światowej. Za książkę tę A. Necel otrzymał Komandorię I klasy Orderu św. Grzegorza Wielkiego. Fragmenty utworów Necla drukowane były w „Dzienniku Bałtyckim” i czasopiśmie „Rybak Morski”.

Medal Stolema

Oprócz powieści, spod jego pióra wyszedł zbiór humorystycznych opowieści „Kłopoty Starego Fryca na Kaszubach” (1977), zbiór baśni, legend i podań kaszubskich: „Demony, purtki i stolemy” (1975) oraz „W niewoli białych purtków. Podania i legendy z Wybrzeża” (1977). Za swoje zasługi na polu literatury Augustyn Necel jako jeden z pierwszych otrzymał w 1967 r. Medal Stolema przyznawany przez Klub Studencki „Pomerania”, wcześniej, w 1956 r. został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

28 października 1980 r. na domu we Władysławowie, w którym mieszkał Augustyn Necel, została odsłonięta pamiątkowa tablica, a kilka lat później jego imię i nazwisko nadano ulicy w tejże miejscowości znajdującej się niedaleko jego domu. We Władysławowie przy ul. Gdańskiej znajduje się Izba Pamięci Augustyna Necla. Ulice Augustyna Necla znajdują się w Gdańsku, Gdyni, Pucku, Jastarni, Suchym Dworze k. Gdyni.

Aby przypomnieć osobę i twórczość Necla, Rada Powiatu Puckiego ustanowiła Rok Augustyna Necla trwający od 1.11.2005 r. do 30.10.2006 r. W ramach roku:

• Muzeum Ziemi Puckiej zorganizowało promocję drugiego wydania powieści „Okrętnicy spod Nordowej Gwiazdy”;
• Biblioteka Publiczna Gminy Kosakowo wznowiła powieść „W pogoni za ławicami”;
• 3.09.2006 r. w Wierzchucinie odsłonięto tablicę upamiętniającą A. Necla w miejscowej alei zasłużonych północnych Kaszubów;
• w 2005 r. został upamiętniony poprzez umieszczenie tablicy w Alei Zasłużonych Ludzi Morza w Rewie.

W 2012 r. Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo im. Aleksandra Labudy w Luzinie z okazji 110. rocznicy urodzin Augustyna Necla i 25. rocznicę śmierci Mariana Mokwy zorganizowała plener malarski inspirowany powieścią „Krwawy sztorm” oraz konferencję naukową poświęconą obydwu ichtiologom przez wiele lat pracującym w Morskim Instytucie Rybackim w Gdyni, ekspertem w Międzynarodowej Komisji Rybołówstwa Morza Bałtyckiego.

Anna Kwaśniewska /  Instytut Kaszubski / Kaszubopedia